De Janboe(de)l van Mark

Kort na de verkiezingen leefden de verhalen over de Janboel van Mark weer op. De erfenis aan mislukkingen en ontsporingen. We wisten het natuurlijk al. Maar zo’n opfrisser komt nog steeds aan. ’t Was al redelijk weggezakt. Vanwaar die opleving? Alsof iedereen zich ingehouden had, om te voorkomen dat Mark op het laatste moment alles weer zou rechttrekken? Repareren? Om zijn partij weer met winst te laten eindigen?

De baas is verantwoordelijk
Die ontsporingen. Wie was daarvoor verantwoordelijk? De hoogste baas. Die is altijd verantwoordelijk voor wat er onder hem gebeurt. Mark was ze vergeten. Dat kan gebeuren als je niet over actieve herinnering beschikt (een leemte in de hersenschors).
Wij zitten intussen met de erfenis. Gebakken peren. En de gevolgen ervan, die reparabel zijn maar merendeels niet gerepareerd. En “beneficiair aanvaarden” kan niet, dat wil zeggen, accepteren als de boedel positief is. De Janboel is negatief.
Goed, denk voorlopig dan maar “het is zoals het is”

Doen wat de baas zegt
Oorzaak? De ambtenaren houden zich aan regels en aan wat de baas zegt. Lees daarover de artikelen waarnaar ik aan het eind verwijs.
Gelukkig komt daar de laatste tijd verandering in. Waar ik in mijn column “Een toefje ambtelijke ongehoorzaamheid zou heel wat ellende besparen” (5 juli 2022) voor pleitte.
Een teken is ook de recente brief van 350 ambtenaren van BZ over het standpunt van het (demissionaire) kabinet inzake de Gaza oorlog.

Ambtenaren eed biedt ruimte
Perspectief biedt de vernieuwde ambtenaren eed, die op 1 januari 2024 operationeel wordt. Die bevat ondermeer de volgende beloften:
Ik werk in het algemeen belang voor onze samenleving en zet mij daar volledig voor in,
Ik werk integer en behandel iedereen rechtvaardig, gelijkwaardig en met respect,
Dat biedt toch ruimte voor werken volgens de geest van de wet?

Des Poedels Kern
Wat waren de knelpunten in het meest pregnante onderdeel van de Janboel, het kindertoeslagenschandaal? De fraudebestrijding. Die werd versterkt. En ook nog eens geautomatiseerd. Als er ook maar enige twijfel was over de rechtmatigheid van een toeslag, werd deze vaak automatisch stopgezet. Ouders kregen niet de kans om hun situatie toe te lichten.

Primitief algoritme
Het besluit was gevallen op grond van een primitief algoritme, uit de prehistorie van de hedendaagse AI. De ‘basic’ programmaregel:
IF > vreemde naam, THEN> fraude, en de definiëring van “vreemde naam”.
De advocaat Eva González Pérez, toonde als eerste aan dat de Belastingdienst en het ministerie van Financiën het vooral gemunt hadden op toeslagenouders met een buitenlands klinkende achternaam.
Zou Dilan Yesilgöz  een toeslag aangevraagd hebben dan zou ook zij met de gebakken peren hebben gezeten. Tenzij zij zich voor de gelegenheid Zegerius zou hebben genoemd.

Bewijslast omkeren
Het schijnt moeilijk te zijn de zaak te herstellen. Terwijl het zo makkelijk kan zijn. Iedere gedupeerde een ‘lump sum’ betalen, bijvoorbeeld € 30.000 en de bewijslast omkeren. Daar komt de Belastingdienst voorlopig niet uit. Wordt dus gedupeerde. Niet erg want er staat een heel ministerie achter. Comfortabeler dan de positie van de alleenstaande burger gedupeerde.

Communicatie verbeterd
Een onderliggend knelpunt was de communicatie tussen de Belastingdienst en ouders. Moeizaam. Ouders hadden het gevoel dat hun bezwaren en vragen niet serieus werden genomen. Maar dat moet nu beter gaan. De Dienst Toeslagen bij de Belastingdienst heeft nu een afdeling met 30 (!) communicatieadviseurs die de opdracht heeft in klare taal, soms op Jip en Janneke niveau, uit te leggen, dat het oplossen van het probleem niet makkelijk is en nog wel enige tijd zal duren. Als tegemoetkoming zal de rente op de vordering voor een jaar met 50 basispunten verlaagd worden. “Mooi gebaar toch, mevrouwtje”.

Oplossen: knoop doorhakken
Van een nieuw kabinet kan worden verwacht dat het de Janboel gaat oplossen. Al was het maar om het vertrouwen van het volk terug te winnen. Dat zal niet meevallen. Daarvoor zijn twee voorwaarden nodig. Een ambtenarenapparaat dat niet slaafs de politiek volgt. De kanteling in de instelling van de ambtenaren en de nieuwe eed bieden perspectief. Daarnaast is het wachten op een Nederlandse Alexander de Grote, die de Gordiaanse knoop in één slag doorhakt. Ophouden met dat politiek geneuzel.

Edwin Kisman
Wat vond u van deze column?

Lees de koppen van onderstaande artikelen. Dan komt u al een heel eind.

Derk Stokmans, Philip de Witt Wijnen, achtergrond, “Topambtenaren zijn vooral bezig hun minister uit de wind te houden”, NRC 21 februari 2020
Roel Bekker, achtergrond, “Herstel de verstoorde relatie tussen ambtenaren en politici”, NRC 27 november 2020
Edwin Kisman, column, “Een toefje ambtelijke ongehoorzaamheid zou heel wat ellende besparen”, Invalshoek 5 juli 2022.
Lamyae Aharouay, Hugo Logtenberg, achtergrond, “Ambtenaren kritisch over politiek: “er worden met enige regelmaat irreële eisen aan ons gesteld”, NRC 16 januari 2023
Thijs Jansen, opinie, “Ontwenningskuur: ambtenaren zijn er niet alleen voor politici”, NRC 18 januari 2023
Anchrit Wille, opinie, “Politisering ambtenarij vergroot alleen maar onmacht van Haagse ministeries”, NRC 27 januari 2023
Thomas Muntz, achtergrond, “Nee zeggen tegen de minister” de Groene Amsterdammer, 16 november 2023
Sheila Sitalsing, column, “Wat doe je als ambtenaar als je moet uitzoeken of we asielzoekers naar Rwanda kunnen verschepen?” Volkskrant 9 december 2023